Kazak Çocuk Edebiyatı

Önsöz:

Dünyada çocuk edebiyatı ürünleri genel olarak okul öncesi, okul çağı ve gençlik kitapları olmak üzere kendi içinde üç bölüme ayrılır. Çocuk edebiyatı hitap ettiği kesimin küçük yaş grupları olması sebebiyle edebi değer taşıyıp taşımama konusu hep tartışla gelmiştir. Çocukların ilk edebi ve estetk beğenisinin oluşma, gelişme temelini oluşturan ve onları hayata hazırlayan çocuk kitapları bireylerin kişisel gelişiminde çok önemli rol oynamaktadır.

20. yy’ın ikinci yarısına kadar biraz görmezden gelinen, hatta kimi zamanmda edebiayat dışı sayılan çocuk kitapları birincil yetişkin edebiyatına karşı, ikincil konuma yerleştirilmiştir.

Toplumları bireylerin oluşturduğu düşünüldüğünde her birey çocukluk everesinden geçip yetişkinliğe ulaşırken onun dil, edebiyat, estetik duygularının temelerini oluşturan çocuk edebiyatı ürünleri olmalıdır. Kazak toplumu Sovyet öncesi çocuk edebiyatı ürünleri bakımından folklorik çocuk ürünleri örnekleri temelinde gelişen güçlü bir geleneğe sahiptir. Özellikle hanlıklar dönemi eserlerinin çeşitli vesilelerle kayıt altına alınan ürünleri araçılığıyla görünür hale gelen eserler masal, efsane, destan, şiir, şarkı-türkü, halk hikâyelerinden oluşmaktadır. Bu halk edebiyatı verimleri sonraki dönemlerdeki edebi türlerin biçim, şekil, içerik, tema ve dilsel temeli olarak kabul edilip benzer formlarda ama anonim değil, yazarlar tarafından üretilen örneklere dönüştüğü görülür.

Geçen asrın başına kadar sözlü edebiyat geleneğini sürdüren Kazak edebiyatı, 1917 Ekim Devrimiyle büyük bir değişim yaşamış, her şeyi resimi yoldan kayıt altına alan güçlü bir devlet oteritesi ve toplumsal örgütlenme modeliyle her şeye nizamat veren anlayış çocuk edebiyatını da düzenleme gereği duymuştur. İşte bu anlamda partiden gelen emir ve kararlar ile yazarlar birliğinin denetimiyle şekillenen bir çocuk edebiyatı yaratılmaya çalışıldığı görülür. Partinin ve yazarlar birliğinin çocuk kitapları yazılması yönünde kararlar alınması üzerine sosyalist/çağdaş Kazak çocuk edebiytının ilk temsilcileri eserlerini yayınlamaya başlamıştır. 1918 yılında itibaren Kazak çocuk edebiyatı ürünlerinin tematik özellikleri partinin kararları ile belirlenir ve Lelinşil Kazak gazetsinde yayınlanır. 19. Asrın yazar çizer takımının eski yazma alışkanlıkları nedeniyle önce ikaz edildiği, ardından da vatan haini, sistem düşmanı ilan edilip cezalandırma yoluna gidilerek sistemin öngördüğü dil, üslup ve anlatı dışında kalan yazarlar şiddetli biçimde cezalandırılmıştır İlk dönem kaleme alınan kitaplara bakıldığında işlenen konular, yetişkinler için öngörülen edebiyat konuları olduğu, özelde gelecek nesilleri inşa etme düşüncesiyle yeni kurulan sistemin propogandası ağırlık teşkil etmektedir. Bu dönemde çocuk kitabı yazarlarının yukarıdan gelen emirleri yerine getirmek, ilk işleri çocuk kitabı yazamak haline gelmiştir. Yine de bu dönemde sistemli yazma mecburiyeti sebebiyle Kazak çocuk kitaplarında sayısal bir artış hemen dikkatleri çeker.

Yirmili yıllarda temelleri atılan sosyalist çocuk edebiyatı gerçek verimlerini ortaya koymaya başladığı yıllarda ikinci dünya savaşı patlak vermiş ve Sovyet toplumu savaşın etrafında kenetlenerek birlik ruhu edebiyat ürünlerine de yansımış ve bu dönemde çok sayıda vatan, millet, savaş, barış, kahramanlık temaları işleyen eserler kaleme alınmıştır. İkinci dünya savaşı yıllarında birçok ulusal dergi ve gazete gibi çocuk dergi ve gazeteleri de zorunlu olarak yayınlarına ara vermiş, birçok genç yazar da cepheye gidip aktif olarak savaşa katılmıştır. İşte bu sebepler dâhilinde Kazak çocuk edebiyatı birkaç yıl da olsa duraksama yaşamış, sınırlı sayıda eser kaleme alınmıştır. Özellikle ellili yıllarda parti ve yazarlar birliğinin çocuk edebiyatını geliştirmek için özel kararlar alınması ve uygulamalar yapılması, yeni matbaalar kurulmasıyla yazarlar birliğine yeni üyelerin katılımıyla çocuk edebiyatında hızlı bir toparlanma görülür. Bu yeni dönemde yeni yazarların ortaya çıktığı, farklı yazarların kaleminden çıkan çocuk kitaplarının sayıca arttığı, kelitesinin de yükseldiği söylenebilir.

Altmış-yetmişli yıllar ikinci dünya savaşını kazanmanın verdiği ilham ve çoşkuyla hem tematik hem de biçimsel yönde çocuk edebiyatı ürünleri çeşitlenip sayıca artmıştır. Çocuk kitapları herkesin ulaşabildiği duruma gelmiştir ki bu dönemde ilk kez resimli çocuk kitapları basılmış, çocuk edebiyatı ürünlerinin oyunluk yönüne vurgu yapılarak bu çucuk kitaplarından hareketle yazılıp okullarda, çocuk tiyatrolarında vb yerlerde oynanan çocuk oyunları, ortaya çıkmıştır. Bağımsızlık yıllarına kadar benzer toblo tekrarlanarak devam ederken seksenli yıllarda Sovyet sistemi çatırdamaya başlamış ve doksanların başında da sistem çökmüştür. Ancak bağımsızlıkla birlikte gelen yeni dönem ve yeni özgürlük ortamı beraberinde ülkenin başta siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik alanda büyük değişikliklere yol açmış ve çöken eski sistemin yerine yenisini inşa etmek hayli uzun ve meşakkatli bir süreçten geçerken, özellikle eskiden devletin resmi bir kurumu gibi çalışan ve büyük destek alan edebiyat çevresi derinden etkilenmiş, eski alışkanlığa bağlı olanlara göre bir başı boşluk doğmuştur. Sovyet dönemi yazarlarının birçoğu siyasi ve ekonomik sebeplerle edebiyat çevresinden uzaklaşmış, devlet işletmesi olan matbaalar kapanırken birçok şair ve yazar eserlerini bastıracak imkân ve matbaa sıkıntsı çekmeye başlamıştır. Bu durum bağımsızlığın hemen akabinde çocuk edebiyatı sahasında bir gerilemeye sebep olurken yeni eser üretimi neredeyse durma noktasına gelmiş, basılan kitaplarda daha çok 90’lı yıllardan önceki dönemlerde yazılmış olan eserlerin tekrar basımı şeklinde devam etmiştir.

Bağımsızlığın edebiyata getirdiği yep yeni kazamınlar olduğu muhakktır. Buların ilki Sovyet dönemi sıkı takip ve sansürleme çalışmalarının terk edilmesiyle artık her türlü tema edebiyatın konusu haline gelmiştir. Özellikle en çok sansürlenen dini ve milli konularda şair ve yazarlar özgürce eserler kaleme almaya başlamıştır. İkincisi Sovyet sistemine uymayan görüşleriyle yasaklanan bütün aydınların eserleri serbestçe basılıp dağıtılması ve okunması olmuştur. Üçüncüsü, edebi değer ifade etmeyen, sadece devleti, komünist patiyi ve sosyalist politikayı öven ve ideolojik propoganda yapan yazarlar ortadan çekilmek zorunda
kalmıştır. İkibinli yıllarda devletçi ekonominin yerini serbest ekonomi alamsıyla birlikte taşlar yerine oturmuş, çocuk edebiyatı konusunda da bir kıpırdanma, bir canlanma görülürken, eski Sovyet dönemi şair ve yazarlarının yanına yep yeni isimler eklediği görülür. 20. asra damdasını vuran sosyalist düzenin dil ve edebiyat dünyasına çeşitli düzeylerde pozitif etkileri de olduğu söylenebilir.

Bu dönemde eserlerin sayısı ve kalitesi belli bir seviyenin üstüne çıkarken çocuk kitapları dünya çocuk edebiyatı ürünleriyle (parti direktifleriyle zorunlu olarak) benzer niteliklere de ulaştığı söylenebilir. Özellikle psikoloji, sosyoloji ile pedegoji alanındaki bilimsel verileri çocuk kitabı yazarlarınca -biraz emirle de olsakullanılmak suretiyle bilimsel veriler eserlere yansıtılmıştır. Ayrıca geleneksel çocuk edebiyatı formları kullanılarak çok farklı temalar işlenirken, kimi zaman da dünya edebiyatında görülen formlar kullanılarak yerel temalar işlenmiştir. Bu çok uluslu sovyet toplumu projesinin bir neticesi olarak uluslararası kültürel
değişim politikaları çocuk edebiyatı ürünlerine de biçimsel ve tematik çeşitlilik sağlamıştır.