İmparatorluk Çağında Osmanlı Mezhepler Tarihi Yazıcılığı

İslâm mezhepleri tarihinin temel literatu¨ru¨nu¨ makâle, fırak ve milelnihal tu¨ru¨ eserler oluşturmaktadır. Mu¨ellifler bu eserler aracılığıyla hem kendi zamanlarındaki hem de geçmiş dönemlerindeki fırkalara dair göru¨şlerini belirtmişlerdir. Bunu da genellikle bir fırka şablonu u¨zerinden yapmışlardır. Şablonun biçimi ve içeriğine göre de farklı fırka gelenekleri ortaya çıkmıştır. Bunlardan en meşhuru Eş‘arî ile Doğu Hanefî fırak geleneğidir. Sahip oldukları bilgi değeri tartışmaya açık olsa da söz konusu geleneklerdeki fırka tasnifleri, İslâm mezhepleri tarihinin en temel bilgi kaynağı konumundadır. Bu bağlamda çalışmanın konusu 15 ve 16. yu¨zyılda Osmanlı coğrafyasında yaşamış Osmanlı âlimlerinin mu¨stakil olarak veya eserinde bir yer ayırarak telif ettikleri fırka tasniflerinin tespit edilmesi ve incelenmesidir. Başka bir deyişle klasik dönemdeki mezhepler tarihi literatu¨ru¨nu¨n Osmanlıdaki yansıması ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Buna göre ilgili yu¨zyılda yaşadığı tespit edilen dokuz mu¨ellif ve on u¨ç fırka tasnifi incelenmiştir. Ele alınan on u¨ç tasnifin hepsinin mu¨ellifine nispeti kesin değildir. Bunlardan yedi tanesi kesin, altı tanesi şu¨phelidir. Otantikliğin ciddi bir sorun olduğu bu dönemdeki literatu¨ru¨ ortaya çıkarmayı amaçlayan çalışmada, metinlerdeki fırka tasnifleri geçmişle de mukayese edilerek Osmanlı mezhepler tarihi yazıcılığı hakkında çıkarımlarda bulunulmuştur. Hem Doğu Hanefî hem Eş‘arî fırak geleneğini takip eden yazıcılıkta mu¨elliflerin en çok etkilendikleri isimler; Doğu Hanefî gelenekte Ebû Mutî‘ (ö. 318/930), Eş‘arî gelenekte Şehristânî (ö. 548/1153) ve daha çok Âmidî (ö. 631/1233) olmuştur.
Tasniflerin içeriği söz konusu olduğunda Doğu Hanefî geleneğindeki metinler daha korumacı davranarak kendilerine ulaşan metni olduğu gibi aktarma tavrını benimserken Eş‘arî geleneğine tâbi mu¨ellifler yeni tasnif denemelerinde bulunmuşlardır. Tu¨rkçe fırak yazıcılığının da başladığı bu dönemde, -bir tu¨r yazıcılığın olduğu kabul edilmekle birlikte- erken dönemdekine benzer şekilde gu¨çlu¨ bir yazıcılıktan söz etmek şu an için zor göru¨nmektedir.