Edebi ve Manevi Dünyası içinde Fatih

"Fatih neden büyük insandı? Onu cihan nazarında Fatih yapan, serdarlığı mı, tacı, tahtı, ordusu, ülkesi, dostları, düşmanları mıydı? Hem serdar, hem hüküm-dar, hem sanatkâr, hem de bir mutasavvıf olan, şarkın bu büyük evlâdı, vâsıl olduğu maddî ve rûhî âhenk ve muvazeneye hangi yollardan geçerek ulaştı? Zamanında imparatorluğun içten ve dıştan arzettiği o muhteşem orkestrasyonu, birlik ve berâberliği temin eden ne gibi sebeplerdi? Bahusus kütle ondan, o kütleden ne istiyordu? Dünya görüşünün gayesi, mevzûu ve metotları nelerdi? Böylece dünya Fatih’den ne bulmuş, ne kazanmıştı? Bugünün şartları içinde dünün kıymetlerinin yeri ve değeri var mıdır? Bütün bu karışık, dolaşık ve çetin suallerin, gücümüz miktarı, üzerlerinde durabilmek için fikir ve aksiyon adamı Fatih’i bir bütün olarak mütâlaa etmek, şahsiyetiyle icraatını yan yana tâkip etmek lâzım geldiği kanaatindeyiz.*